Nghề điêu khắc đá mỹ nghệ Non Nước - phường Hòa Hải, quận Ngũ Hành Sơn, thành phố Đà Nẵng, được hình thành vào khoảng thế kỷ XVII, do cụ Huỳnh Bá Quát (quê gốc từ Thanh Hóa) khởi dựng, khi di cư vào đây sinh sống. Ban đầu, làng nghề này chỉ làm các sản phẩm dân dụng. Đến khoảng đầu thế kỷ XIX, khi triều Nguyễn cho xây dựng nhiều cung điện, lăng tẩm, nghề đá ở đây có điều kiện phát triển, uy tín của làng nghề cũng nâng cao, một số thợ giỏi được triều đình phong hàm Cửu phẩm, nhiều thợ của làng được mời đi làm nghề ở khắp nơi.

Trước kia, đá nguyên liệu thường được khai thác tại chỗ - núi đá Ngũ Hành Sơn, chủ yếu là đá cẩm thạch, có nhiều màu sắc, hoa văn đẹp như màu đỏ, đen, trắng, kết cấu mịn, mềm, dễ đục. Công việc khai thác đá rất vất vả, đòi hỏi người khai thác phải có sức khỏe và kinh nghiệm để chọn được loại đá thích hợp cho việc chế tác sản phẩm. Người chuyên lấy đá được gọi là “ông Võ”, thường là những cụ già, có nhiều kinh nghiệm và bí quyết nhà nghề, dẫn theo đội thanh niên khỏe mạnh vào núi lấy đá. Việc đầu tiên là tìm mạch đá để khai thác, chọn hướng khai thác hầm theo mạch đá. Ông Võ dùng cây tựa (bằng sắt dài 60 -70cm, một đầu dẹt, một đầu uốn cong) để tìm thớ đá, sau đó, thợ khai thác dùng các công cụ tách đá rồi chẻ thành những tảng nhỏ phù hợp với yêu cầu sử dụng. Với kinh nghiệm làm nghề, người thợ giỏi còn có thể biết được đá mềm hay cứng, có thể tạo ra loại sản phẩm gì qua tiếng kêu của đá.

Gần đây, do nguồn nguyên liệu tại chỗ ngày càng cạn kiệt. Từ năm 1990, Ủy ban nhân dân tỉnh Quảng Nam - Đà Nẵng ra quyết định không cho phép khai thác đá ở Ngũ Hành Sơn nữa, thợ làng nghề phải nhập đá từ các nơi khác về. Mặc dù những người thợ không còn tự khai thác đá tại Ngũ Hành Sơn nhưng những kinh nghiệm chọn đá, chẻ đá, tách đá vẫn được ứng dụng trong làm nghề.

Hằng năm, thợ điêu khắc đá ở Non Nước sản xuất được khoảng trên 80.000 sản phẩm các loại phục vụ nhu cầu của người dân địa phương và du khách đến tham quan. Nghề điêu khắc đá đã mang lại cho người dân nơi đây nguồn thu nhập ổn định. Người thợ điêu khắc đá ngoài việc hành nghề còn trao truyền cho lớp kế cận. Theo truyền thống, nghề điêu khắc đá mỹ nghệ Non Nước được duy trì theo hình thức cha truyền con nối, truyền nghề theo hình thức cầm tay chỉ việc. Ngày nay, tính chất gia truyền này được nới lỏng do sự mở rộng phạm vi hoạt động của nghề.

WOWTIMES- Quá trình xây dựng và phát triển của Làng đá Non Nước.

Cuối thế kỉ XVII - đầu thế kỉ XVIII, làng đá mỹ nghệ Đà Nẵng Non Nước ra đời. Huỳnh Bá Quát đã đến định cư tại chân núi Ngũ Hành Sơn và khám phá ra cụm núi đá cẩm thạch để chế tác ra các tác phẩm đá mỹ nghệ. Sau đó, ông truyền nghề lại cho con cháu và người dân trong làng.

Đầu thế kỉ XIX, triều Nguyễn xây dựng nhiều lăng tẩm, cung điện nên làng đá mỹ nghệ Non Nước (Ngũ Hành Sơn Đà Nẵng) có cơ hội phát triển. Nhiều thợ giỏi được phong hàm Cửu phẩm và được mời đi khắp cả nước.

Hiện nay, làng nghề điêu khắc đá Non Nước đã có hơn 500 cơ sở sản xuất và được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia.

Nghề điêu khắc đá mỹ nghệ Non Nước ẩn chứa các lớp lịch sử, văn hóa trong từng công đoạn của nghề, trên từng sản phẩm, là bảo tàng sống về sinh hoạt văn hóa, đời sống tinh thần của người dân địa phương. Hiện nay, nghề này còn có vai trò rất lớn trong đời sống kinh tế - xã hội của cộng đồng, đã góp phần quan trọng vào sự dịch chuyển cơ cấu nông thôn, chuyển từ lao động giản đơn, năng suất thấp sang lao động có kỹ năng, năng suất cao. Nghề đã tận dụng được nguồn lao động nhàn rỗi, giải quyết công ăn việc làm, nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho người dân...

Với những giá trị lịch sử, văn hóa và khoa học đặc sắc của nghề điêu khắc đá Non Nước, Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã quyết định đưa di sản văn hóa phi vật thể này vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, loại hình Nghề thủ công truyền thống.