Từ bao đời nay, hoa ban đã đi vào đời sống văn hóa, tâm linh của đồng bào các dân tộc vùng Tây Bắc, nhất là dân tộc Thái, Tày... Người dân nơi đây ưu ái mệnh danh hoa ban là vua của các loài hoa, là một trong những sản vật của núi rừng Tây Bắc những ngày tháng ba này. Hoa ban chính là loài hoa biểu tượng cho núi rừng Tây Bắc và tượng trưng cho tình yêu lứa đôi.

Tháng ba, khi hoa đào đã tàn phai và những trận mưa xuân còn rơi rớt lại thì cũng chính là lúc mùa ban bắt đầu. Cả trời Tây Bắc ngợp một sắc hoa, cảnh tượng tựa như chỉ có trong tranh vẽ. Trên đỉnh núi, trên lưng chừng đồi, trên vách đá…đâu đâu cũng một màu trắng tinh khôi.

Cây ban như loại cây sim sống bền bỉ. Trên đồi cằn cỗi, cỏ tranh khô héo, nhưng cây ban vẫn xanh tươi. Hoa ban năm cánh trắng, phơn phớt hồng tím. Lá ban hình móng bò, người Thái bảo hình “đôi trái tim ghép lại”. Nhụy ban rất ngọt, các loài ong rất ưa thích. Cánh hoa ban vừa ngọt, vừa bùi, người Thái thường lấy về đồ chín trộn với giấm, vừng thành một món nộm, ăn rất lạ. Quả ban giống như quả bồ kết, hạt già đồ chín ăn ngon như hạt đậu. Người Thái rất yêu hoa ban, nên ngày Tết trên bàn thờ luôn có cành hoa ban, dâng cúng, tỏ lòng thành kính với tổ tiên. 

Trong cộng đồng các dân tộc vùng Tây Bắc, tồn tại ba truyện kể về sự tích hoa Ban, đó là các truyện Pi Khum-Noọng Ban, truyện Cầm Đôi-Hiến Hom và truyện Bun Trai-Bun Nhinh (hay truyện hai Bun). Cách kể và tên nhân vật của các truyện tuy có khác nhau, nhưng đều giống nhau ở chỗ dùng hoa ban làm biểu tượng cho sự thủy chung trong tình yêu đôi lứa. Bởi vậy hoa ban có màu trắng tinh khiết của cô gái và màu tím thủy chung của tình yêu lứa đôi. Hoa ban còn tượng trưng cho lòng hiếu thảo và biết ơn.

Đối với đồng bào người Thái, cây ban có rất nhiều công dụng. Vỏ cây ban dùng nhuộm vải chàm giữ được màu bền đẹp; hoa và lá ban sao vàng hạ thổ, là vị thuốc quý trị chứng ho khan hoặc viêm họng; quả cây ban bóc lấy hạt luộc hoặc nấu cũng rất ngon; búp ban non cũng là món ăn quen thuộc của người Thái. Bà con còn chế biến hoa ban thành rất nhiều món: hoa ban nộm với mầm giềng, măng ngọt hoặc rau rừng hay hoa ban xào tỏi, hoa ban nấu canh chân giò, hoa ban đồ chấm chẳm chéo nước măng chua… Hoa ban kết hợp với mùi thơm của tỏi, giềng, vị cay của ớt, mắc khén hay vị chua của nước chấm, tất cả đã tạo thành món ăn đặc trưng được lưu truyền từ bao đời nay mà chỉ có ở người Thái Tây Bắc. Trong mâm cơm hàng ngày của gia đình người Thái hay bữa tiệc đón khách phương xa, món đặc sản hoa ban đã để lại ấn tượng sâu sắc cho những ai đã một lần được thưởng thức.

Mùa hoa ban nở cũng hàng năm là dịp đồng bào dân tộc Thái mở các lễ hội như: xên bản, xên mường, Nàng Han, Then Kin Pang hay lễ hội Hoa Ban. Bà con dùng hoa ban để trang trí làm đẹp và chế biến các món ẩm thực, dâng lễ cầu mùa, cầu phúc và gửi gắm vào đó những ước vọng lớn lao về một cuộc sống thanh bình, ấm no, hạnh phúc. Đây là cơ hội tuyệt vời để du khách tìm hiểu về hoa ban, cùng những nét văn hóa truyền thống đặc sắc của đồng bào dân tộc thiểu số vùng Tây Bắc.

----------------------------------------------------------------------