Thiên nhiên ưu ái cho Việt Nam đường bờ biển dài 3.260km, đây là nơi cung cấp nguồn nguyên liệu dồi dào để phát triển nghề khảm trai truyền thống. Trải qua hàng nghìn năm lịch sử, dưới những đôi bàn tay khéo léo tài hoa của người dân làng Chuôn Ngọ, từng mảnh vỏ trai, vỏ ốc tưởng như vô dụng, đã biến thành những tác phẩm nghệ thuật tinh xảo, mang niềm tự hào, tinh hoa của dân tộc Việt. 

“Hỡi cô thắt dải lưng xanh

Có về Chuôn Ngọ với anh thì về

Chuôn Ngọ có cây bồ đề

Có sông tắm mát có nghề khảm khay”

Những câu ca dao trên không phải ngẫu nhiên lưu truyền trong dân gian, ngay từ triều Lý, làng Chuôn Ngọ (huyện Chương Mỹ, TP Hà Nội) đã nổi tiếng khắp trong và ngoài nước với nghề khảm trai được truyền từ nhiều đời. Nghề khảm trai còn được biết tới với những tên gọi khác như khảm xà cừ hay cẩn xà cừ. 

LỊCH SỬ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN

Theo truyền thuyết và thần phả đình làng Chuôn Ngọ, nghề khảm trai nơi đây phát triển vào khoảng thế kỷ XI, do ông Trương Công Thành, một tướng văn võ song toàn đời Lý (1009 - 1225) gây dựng nên. Sau thời gian làm quan, ông lui về ở ẩn, thường xuyên tìm kiếm vỏ trai về để khảm những đồ thờ cúng. Trước khi mất vào năm 1099, Đức Trương Công Thành đã truyền nghề khảm trai cho người dân thôn Ngọ. Từ đó, nghề khảm trai phát triển và được truyền rộng ra nhiều làng trong xã Chuyên Mỹ cũng như một số vùng khác.

Hình ảnh của các nghệ nhân khảm trai làng Chuôn Ngọ thời Lý

Đến nay, toàn xã Chuyên Mỹ đã có tới hơn 97% hộ dân sống bằng nghề khảm trai. Sự phát triển của làng nghề còn tạo công ăn việc làm cho hàng nghìn lao động tại các xã lân cận. Nhờ nghệ khảm trai mà Chuôn Mỹ xuất hiện nhiều nghệ nhân như các anh Trần Bá Đình, Trần Bá Đàm, Nguyễn Đình Sáo, Nguyễn Phú Huynh, Trần Bá Chiến.

QUÁ TRÌNH KHẢM TRAI SẢN PHẨM

Mỗi loại nguyên liệu trai, ốc đều mang những đặc tính riêng biệt: Trai có loại cánh mảnh nhỏ, sẫm màu; có loại thịt trắng, vỏ mình dày; có loại nhiều vân...; ốc biển là ốc xà cừ, có nhiều tại các vùng biển Quy Nhơn, Quảng Nam, Đà Nẵng, Nha Trang, Phan Thiết…Ngoài ra, còn một thứ vỏ trai đặc biệt là “Cửu Khổng” (vì có 9 lỗ ở phía mép vỏ), có vân màu sắc phong phú như cầu vồng. Theo chia sẻ của những thợ khảm lành nghề, muốn làm hàng mặt nổi như núi non, cánh phượng, cánh công... thì phải tìm được loại vỏ “Cửu Khổng” này. Hiện nay, phần lớn nguyên liệu được nhập từ các nước châu Á như Indonesia, Singapore, Trung Quốc.

'Cửu Khổng' là nguyên liệu vỏ trai đặc biệt giúp các nghệ nhân sáng tạo nên những tác phẩm chạm khảm chất lượng

Một sản phẩm khảm trai thường trải qua sáu công đoạn cơ bản: Vẽ mẫu cho bức tranh; cưa trai theo nét vẽ; đục gỗ; gắn trai vào gỗ; mài khảm, thể hiện đường nét; dùng bột đen làm rõ các chi tiết của bức tranh.

Khi đề tài đã được xác định, người nghệ nhân sẽ bắt đầu sáng tác bản vẽ. Với cây bút chì quen thuộc, họ phác thảo trực tiếp lên từng miếng vỏ trai như thể từng đường nét đã ăn sâu vào trí nhớ. Công đoạn mài, cưa và đục các mảnh vỏ là phần nặng nhọc và tỉ mỉ nhất. Mỗi vỏ trai chỉ chọn lọc được khoảng 3-4 miếng đạt yêu cầu. Nếu vỏ bị cong, người thợ sẽ ngâm nước rồi hơ đèn để làm phẳng trước khi tiếp tục. Vỏ phải được chẻ, dóc thành từng miếng nhỏ. Đặc biệt, vỏ ốc xà cừ dễ chẻ hơn nhờ có thớ, nhưng khi đục phải đi theo thớ – đôi khi thớ rất mờ, đòi hỏi đôi mắt tinh tường và bàn tay khéo léo, nếu không dễ làm vỡ miếng.

Công đoạn ép vỏ trai

Người thợ sẽ bắt đầu bằng việc lên ý tưởng và phác thảo bản vẽ trên giấy. Khi bản vẽ đã hoàn chỉnh, họ tiếp tục phác họa lại hình ảnh đó lên bề mặt vỏ sò, vỏ trai

Công đoạn mài cũng yêu cầu sự kiên trì cao độ. Các miếng vỏ được mài đến khi gần phẳng mới đem hơ lửa uốn cong cho đúng dáng. Nghệ nhân dùng đá ráp để mài cho đến khi phần vỏ ngoài mòn hết, chỉ còn lại lớp xà cừ óng ánh bên trong. Do độ dày mỏng của từng loại vỏ trai, vỏ ốc khác nhau, nên chỉ có thể thực hiện thủ công bằng tay mới đạt được độ tinh xảo, máy móc hiện đại cũng chưa thể thay thế được sự tỉ mỉ, khéo léo và cảm nhận của đôi bàn tay người thợ trong công đoạn này.

 

 

Các chi tiết cắt xong được ghép nổi tạm thời trên gỗ. Đặc biệt, các chi tiết được đánh dấu để lắp đúng chiều, nhằm tạo ra màu sắc theo ý đồ của người thợ. Vỏ trai dùng để khảm cũng có nhiều loại, như: Trai cánh mảnh nhỏ có màu sẫm, trai thịt trắng có vỏ dày, trai có nhiều vân, nhưng được ưa chuộng nhất vẫn là trai ngọc môi vàng.

Một trong những công đoạn khó nhất trong nghề khảm trai là công đoạn “cẩn xà cừ”. Công việc này đòi hỏi sự khéo léo và kỹ thuật cao. Người thợ sẽ dựa theo bản vẽ đã phác thảo để đục khoét phần gỗ, rồi khéo léo gắn các miếng xà cừ, vỏ trai vào đúng vị trí họa tiết. Sau đó, họ tiếp tục tỉa gọn lại các chi tiết, đánh bóng bề mặt và tô lại nét vẽ cho sắc sảo. Để các miếng vỏ trai nằm phẳng và bám chắc trên mặt gỗ, người thợ phải mài thủ công từng miếng vỏ thật cẩn thận, rồi ngâm rượu và hơ lửa cho mềm, sau đó mới tiến hành chẻ nhỏ, cưa và đục, tránh làm vỡ nguyên liệu quý giá này.

Công đoạn cuối cùng là mài và đánh bóng. Công việc này cũng cần sự tinh tế, khi người thợ phải dùng sơn pha với nhọ đèn thoa lên bề mặt bức tranh khảm rồi mài đi. Mục đích là làm cho mặt tranh thật phẳng, phần trên của vỏ trai nhẵn bóng nhưng vẫn giữ được những nét khắc chìm bên dưới. Sau đó, nghệ nhân dùng giấy ráp mịn nhúng vào thuốc hoặc vôi bột để đánh bóng bề mặt. Để tăng độ bóng và tránh trầy xước cho mặt trai, họ tiếp tục dùng lá ngái và vôi bột, cho vào lòng bàn tay rồi xoa đều lên tranh. Trong các loại gỗ dùng để làm nền khảm, gỗ trắc là loại được ưa chuộng nhất vì có thớ mịn, chắc, màu gỗ ánh đỏ hoặc hồng nổi bật, tạo nên sự tương phản tuyệt đẹp với sắc óng ánh của các họa tiết vỏ trai, vỏ ốc.

Khớp chi tiết cắt với bản vẽ

 

 

 

 

 

 

Những người thợ miệt mài sáng tạo bên bức tranh khảm trai. Từ đôi bàn tay khéo léo người thợ khảm trai làng Chuôn Ngọ đã tạo nên bức tranh độc đáo

 

Sản phẩm khảm trai Chuôn Ngọ đường nét sắc sảo, phối màu đẹp, rõ ràng và rất có hồn, hơn hẳn các sản phẩm khảm trai ốc nơi khác. Vì vậy, giá của một sản phẩm tương đối cao, ví dụ như tủ chè, sập gụ khảm ốc có giá từ 20-100 triệu đồng tùy theo chất liệu khảm, tủ chè gỗ trắc khảm ốc đỏ giá từ 80-200 triệu đồng. Nhiều sản phẩm thủ công của Chuôn Ngọ đã vươn xa ra thị trường quốc tế như Anh, Nga, Mỹ, Hà Lan, Nhật Bản.

Mỗi sản phẩm đều là tài năng, tâm huyết, trí tuệ của người thợ.

Làng nghề khảm trai Chuôn Ngọ đã được UBND TP. Hà Nội công nhận là làng nghề truyền thống vào năm 2005 (theo Quyết định số 168/2005/QĐ-UBND). Ngoài ra, nghề khảm trai ở Chuôn Ngọ cũng từng được đề xuất lập hồ sơ để xét công nhận di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia, góp phần bảo tồn giá trị làng nghề truyền thống Hà Nội.

Nghệ nhân khảm trai nổi bật nhất tại làng Chuôn Ngọ hiện nay là nghệ nhân Nguyễn Đình Vinh, người đã ghi dấu ấn đặc biệt với hai tác phẩm xác lập kỷ lục Việt Nam. Năm 2014, ông thực hiện thành công bức tranh khảm trai chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh với chủ đề “Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn độc lập” - đây là bức tranh khảm trai chân dung Bác Hồ lớn nhất Việt Nam tính đến thời điểm đó. Tiếp nối thành công, năm 2019, nghệ nhân Nguyễn Đình Vinh tiếp tục xác lập kỷ lục với "Bức tranh Bác Hồ về thăm bà con nhân dân tỉnh Bắc Ninh bằng khảm trai lớn nhất".

Trải qua gần một thiên niên kỷ thăng trầm, làng nghề khảm trai Chuôn Ngọ vẫn bền bỉ lưu giữ và phát huy những giá trị tinh hoa của cha ông để lại. Mỗi sản phẩm khảm trai nơi đây không chỉ là một tác phẩm nghệ thuật mà còn là kết tinh của sự khéo léo, tỉ mỉ và tâm huyết của người nghệ nhân. Dẫu phải đối mặt với sự đổi thay của thời đại và thách thức của nền kinh tế thị trường, những người thợ làng Chuôn Ngọ vẫn kiên trì giữ nghề, truyền lửa cho thế hệ trẻ và tiếp tục đưa nghề khảm trai vươn xa. Với nền tảng truyền thống bền vững cùng sức sáng tạo không ngừng, làng nghề khảm trai Chuôn Ngọ chắc chắn sẽ tiếp tục tỏa sáng, giữ vững danh tiếng của một làng nghề nghìn năm tuổi giữa lòng Hà Nội.

----------------------------------------------------------------------------